जेनजीको विद्रोह र नेपालको राजनीति

२२ पटक पढिएको

जय बहादुर सिंह, जाजरकोट –

नेपालको राजनीति सधैं संघर्ष र आन्दोलनले ओतप्रोत भएको इतिहास बोकेको छ। २००७ सालमा प्रजातन्त्रका लागि आवाज उठाइएको थियो, २०४६ सालमा बहुदलीय व्यवस्थाका लागि जनताले सडक तताएका थिए, २०६२/६३ सालमा लोकतन्त्र र गणतन्त्र स्थापनाका लागि आमुल परिवर्तन भएको थियो। यी आन्दोलनहरूमा प्रत्येक पुस्ताले आफ्नो योगदान दिएको छ। तर अहिले नेपालमा उदाउँदै गरेको जेन–जी पुस्ताले सुरु गरेको विद्रोह केवल सरकार वा केही नेताविरुद्धको आक्रोश मात्र होइन, यो देशको राजनीतिक संस्कृतिविरुद्धको गहिरो असन्तोष हो। यसलाई भविष्यको राजनीतिक परिवर्तनको नयाँ चरणका रूपमा बुझ्न सकिन्छ।

जेन–जी भन्नाले डिजिटल युगसँगै हुर्केको पुस्तालाई जनाइन्छ। उनीहरू इन्टरनेट, सामाजिक सञ्जाल, मोबाइल प्रविधि र खुला संसारसँग जोडिएका छन्। उनीहरूको चेतना गाउँको चौतारीमा सीमित छैन, उनीहरूको विचार काठमाडौँको सिमानाभन्दा बाहिर संसारैसँग जोडिएको छ। यही कारणले उनीहरू पुराना पुस्ताजस्तो परम्परागत दलगत घोषणापत्र वा नेताको आश्वासनमा विश्वास गर्दैनन्। उनीहरूको अपेक्षा पारदर्शिता, जवाफदेहिता र अवसर हो। जब सरकारले सामाजिक सञ्जाललाई कर वा प्रतिबन्धमार्फत नियन्त्रण गर्न खोज्यो, यो पुस्ताले त्यसलाई आफ्नो जीवनशैलीमाथि गरिएको प्रत्यक्ष आक्रमणका रूपमा लियो।

तर विद्रोहको बीउ केवल सामाजिक सञ्जाल नियन्त्रणमै सीमित थिएन। दशकौंसम्म उस्तै अनुहारले शासन गर्ने, सत्तामा बस्ने र आलोपालो प्रधानमन्त्री बन्ने पुरानो राजनीतिक अभ्यासले उनीहरूको धैर्य सकिसकेको थियो। केपी ओली, शेरबहादुर देउवा, प्रचण्ड, माधव नेपालजस्ता नेताहरू पटक–पटक सत्तामा पुगे पनि जनताले महसुस गर्ने गरी न त विकास भयो, न त रोजगारी सिर्जना भयो। उच्च शिक्षा लिएका युवाहरू बेरोजगारीको पीडामा विदेशिन बाध्य भए। देशमा भविष्य नदेख्दा निराशा बढ्दै गयो। यसैबीच सरकारको अहंकारी व्यवहार, नेताहरूको भ्रष्टाचार र सत्ता–खेललाई देखेर उनीहरूलाई लाग्यो । अब पुरानो राजनीतिक संस्कृतिले भविष्य दिन सक्दैन।

जेन–जीको विद्रोहको अर्को विशेषता यसको स्वस्फूर्तता हो। यसमा कुनै ठूला नेताको निर्देशन थिएन, कुनै दलको झण्डा थिएन। सामाजिक सञ्जालमार्फत स्वतःस्फूर्त आवाहन हुन्थ्यो, र हजारौं युवा सडकमा निस्कन्थे। उनीहरूका प्लेकार्डहरूमा लेखिएका व्यङ्ग्यात्मक नारा, सडकमा कोरिएका चित्रहरू, टिकटक र युट्युबमा बनाइएका व्यङ्ग्यात्मक भिडियोहरूले आन्दोलनलाई केवल राजनीतिक नभई सांस्कृतिक स्वरूप पनि दिए। यो केवल विरोध होइन, सृजनात्मक प्रतिरोध थियो।

प्रारम्भमा आन्दोलन शान्तिपूर्ण थियो। तर जब सरकारले गोली चलायो र १९ युवाको ज्यान गयो, त्यही क्षण आन्दोलनले विद्रोहको रूप लियो। आक्रोशित युवाहरू सिंहदरबार, सर्वोच्च अदालत, संसद भवन, दलका कार्यालय र नेताहरूका निवाससम्म पुगे। सडकमा मात्रै होइन, डिजिटल संसारमा पनि उनीहरूले आफ्ना विचार छरपस्ट गरे। अन्तर्राष्ट्रिय समाचार संस्थाले समेत यस आन्दोलनलाई समाचार बनाए। यसले पुराना नेताहरूलाई असहज बनायो। प्रधानमन्त्री ओली अझै पनि अहंकारी अडानमै अडिए, तर उनको नेतृत्व धरापमा परेको प्रष्ट देखियो। अन्य दलहरू पनि विश्वासको संकटमा परे।

यो आन्दोलनले पुराना दलहरूलाई ठाडो चुनौती दियो। कांग्रेस, माओवादी, एमालेजस्ता दलहरूको राजनीतिक औचित्यमै प्रश्न उठ्यो। सेना समेत सजग हुँदै हस्तक्षेप गर्ने अवस्थामा पुग्यो। नेताहरूले सुरक्षा खोज्नुपर्यो, जसले उनीहरू जनताबाट कति टाढा पुगेका रहेछन् भन्ने प्रष्ट गरिदियो।

जेन–जीको विद्रोहले देखाएको एउटा महत्वपूर्ण कुरा के हो भने, नेपालमा राजनीतिक संस्कृतिको पुस्तागत अन्तर अब खुला द्वन्द्वमा परिणत भएको छ। पुरानो पुस्ता सत्ता र भागबन्डामै सीमित छ भने नयाँ पुस्ता स्वतन्त्रता, अवसर र पारदर्शिता खोज्छ। यही अन्तरको कारण यो विद्रोह जन्मिएको हो। यदि पुरानो पुस्ताले यो सन्देश बुझ्न सकेन भने भविष्यमा अझै ठूलो राजनीतिक भूकम्प आउन सक्छ।

अब प्रश्न उठ्छ । यो विद्रोहले नेपाललाई कहाँ पुर्‍याउने हो? यसको उत्तर सधैं सजिलो छैन। तर एउटा कुरा निश्चित छ, यसले पुराना नेताहरूलाई चेतावनी दिएको छ। अब नेतृत्वको पुस्तान्तरण अपरिहार्य छ। युवालाई स्थानीय निकाय देखि संसद सम्म राजनीतिक संरचनामा समावेश नगरी अगाडि बढ्न सकिँदैन। बेरोजगारी समाधान नगरी, उद्यमशीलतालाई प्रोत्साहन नगरी, शिक्षा र सीपलाई रोजगारीसँग नजोडी युवाको आक्रोश शान्त पार्न सकिँदैन। सामाजिक सञ्जाललाई नियन्त्रण गर्ने होइन, विवेकपूर्ण नियमनमार्फत स्वतन्त्रताको सम्मान गर्दै जिम्मेवारी पनि दिने सन्तुलन कायम गर्न आवश्यक छ।

अन्ततः जेन–जीको विद्रोह केवल आक्रोशको विस्फोट होइन, यो नेपालको राजनीतिक पुनर्जागरणको संकेत हो। यसले पुरानो पुस्तालाई भनेको छ ।अब तिमीहरूलाई जनताले मान्दैनन्। यसले नयाँ पुस्तालाई भनेको छ। अब भविष्य तिम्रै हातमा छ। यदि यस चेतनालाई दलहरूले आत्मसात् गरे भने, नेपालले पारदर्शी, जवाफदेही र अवसर–आधारित लोकतन्त्र बनाउन सक्छ। नभए, यो विद्रोह अझ ठूलो आन्दोलनमा परिणत भएर पुरानो राजनीतिक संस्कृतिलाई पूर्णतः विस्थापित गर्नेछ। यसरी जेन–जीको विद्रोह नेपालको राजनीतिलाई एउटा ऐतिहासिक मोडमा ल्याएको छ। यो केवल एक पुस्ताको आन्दोलन होइन, यो समग्र राष्ट्रको भविष्यलाई नयाँ दिशा दिने एउटा निर्णायक कदम हो।